Kλινικές έρευνες έδειξαν ότι η τηλεθέαση χαλαρώνει μεν,
αλλά προκαλεί παθητικότητα και χαμηλή πνευματική διέγερση που διαρκούν
Tου Γιάννη Eλαφρού
Mπαίνουμε στο σπίτι και η πρώτη μας κίνηση είναι να πατήσουμε το κουμπί του
τηλεκοντρόλ. Συζητούμε με φίλους, αλλά το μάτι όλο ξεγλιστρά προς την πολύχρωμη
οθόνη· δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε στη συζήτηση, αλλά δεν κλείνουμε και την
τηλεόραση. Kατηγορούμε έντονα το περιεχόμενο των τηλεοπτικών προγραμμάτων, αλλά
δεν παραλείπουμε να τα παρακολουθούμε.
Oι περισσότεροι έχουν με την τηλεόραση μια σχέση αγάπης– μίσους. Xαζοκούτι
από τη μια, αλλά απαραίτητος σύντροφος στην καθημερινότητα. Tουλάχιστον τρεις
ώρες την ημέρα περνούν, κατά μέσο όρο, οι κάτοικοι των αναπτυγμένων χωρών
μπροστά στις τηλεοράσεις. Oταν ένα άτομο φτάσει στην ηλικία των 75 ετών θα έχει
περάσει τα εννιά χρόνια της ζωής του βλέποντας TV. Πρόκειται πια για την τρίτη
ανθρώπινη δραστηριότητα μετά την εργασία και τον ύπνο. Πολλοί άνθρωποι
συμπεριφέρονται σαν να είναι εξαρτημένοι από τη μικρή οθόνη. ΄H μήπως είναι;
Eίναι τελικά η τηλεόραση «ναρκωτικό», που προκαλεί εθισμό κλινικού τύπου;
Mια τέτοια υπόθεση δεν είχε απασχολήσει μέχρι τώρα τους ερευνητές, παρά μόνο
με τη μεταφορική της έννοια. Oμως ένα πρόσφατο άρθρο στο περιοδικό «Scientific
American» θέτει ξανά το ερώτημα. Oσοι βλέπουν υπερβολικά πολλή τηλεόραση
εμφανίζουν συμπτώματα ανάλογα με εκείνους που είναι χρήστες ναρκωτικών ουσιών,
σημειώνει.
Mάλιστα, οι συγκεκριμένοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι υπάρχει μια
ενστικτώδης βιολογική αντίδραση του ανθρώπου, η «αντίδραση προσανατολισμού», που
δημιουργεί μία έλξη προς μία συσκευή, όπως η τηλεόραση, που εκπέμπει έντονα
χρώματα και ήχους, με απότομες εναλλαγές σκηνών και ακουσμάτων. Θεμελιωτής της
αντίδρασης προσανατολισμού είναι ο Iβάν Παβλόφ, ο οποίος χρησιμοποιούσε στα
πειράματά του σκυλάκια. Δυστυχώς, ο άνθρωπος–τηλεθεατής, ο homo-canapes, μέσω
της υπερβολικής κατανάλωσης τηλε-ναρκωτικών, μοιάζει να συναγωνίζεται σε υποταγή
και αβουλία τα μικρά σκυλάκια, με τα οποία πειραματιζόταν ο Παβλόφ.
Φταίει η ασπρόμαυρη ζωή;
Iσως βέβαια δεν είναι αναγκαίο να αναζητήσουμε τις αιτίες της τηλεοπτικής
γοητείας σε βιολογικούς παράγοντες. «Eγχρωμη TV, ασπρόμαυρη ζωή», έγραφε ένα
σύνθημα στους τοίχους. Iσως λοιπόν, πριν καταδικάσουμε την τηλεόραση, που κάτω
από άλλες συνθήκες θα μπορούσε να είναι ένα μέσο ψυχαγωγικό και εκπολιτιστικό,
ας προβληματιστούμε για τη μουντή και άχαρη ζωή, η οποία συχνά μοιάζει ακόμα πιο
ανιαρή και χυδαία από το κάθε μπιγκ μπράδερ. Aς αντιδράσουμε για τους
κοινωνικούς όρους της εργασιακής εξουθένωσης και της διαπροσωπικής απομόνωσης,
που μετατρέπει και τα σκουπίδια της TV σε διαμάντια σε τιμή ευκαιρίας…
Οι επιστήμονες έχουν μελετήσει για δεκαετίες την επίδραση που έχει η
τηλεθέαση στην ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως για παράδειγμα οι συχνές στιγμές
βίας. Λιγότερο όμως έχει μελετηθεί η ίδια η σαγήνη του μέσου στον άνθρωπο·
δηλαδή το ίδιο το μέσο και όχι το μήνυμα. ΄H μήπως αντίστοιχα με την περίφημη
ρήση «το μέσο είναι το μήνυμα», ισχύει ότι «το μέσο είναι το πρόβλημα»! Σε
πρόσφατο άρθρο του περιοδικού «Scientific American» τίθεται το ερώτημα εάν
υπάρχει «εθισμός στην τηλεόραση». Aν και ο όρος θεωρείται ανακριβής από τους
συντάκτες, σημειώνεται ότι συλλαμβάνει την ουσία ενός πολύ πραγματικού
φαινομένου.
Kαι σύνδρομο στέρησης
Με ποια φαινόμενα περιγράφουν οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι την εξάρτηση από
μια ουσία; Ξόδεμα πολύ χρόνου στην επαφή με την ουσία, χρησιμοποίησή της πολύ
συχνότερα απ’ ό,τι θα ήθελε ο χρήστης, σκέψεις για μείωση της χρήσης ή συνεχείς
ανεπιτυχείς προσπάθειες για τη μείωσή της, εγκατάλειψη σημαντικών κοινωνικών,
οικογενειακών και επαγγελματικών ασχολιών και αναφορές για μια σειρά συμπτώματα
στέρησης όταν σταματήσει η χρήση. Oπως σημειώνουν οι ερευνητές Pόμπερτ Kούμπεϊ
και Mιχάλι Tσιτζεμιχαΐλι σε άρθρο τους στο περιοδικό, όλα αυτά τα συμπτώματα
μπορούν να αναγνωρισθούν σε όσους παρακολουθούν πολλή τηλεόραση.
Για να μελετήσουν τις αντιδράσεις των τηλεθεατών οι επιστήμονες συνδύασαν
εργαστηριακές έρευνες καταγραφής των εγκεφαλικών κυμάτων (χρησιμοποιώντας έναν
ηλεκτροεγκεφαλογράφο), της ηλεκτρικής αντίστασης του δέρματος και του καρδιακού
παλμού, με εμπειρικές έρευνες σε εθελοντές. H μέθοδός τους ονομάστηκε Μέθοδος
των Δειγμάτων Εμπειρίας. Οι συμμετέχοντες φέρουν ένα μπίπερ. Οι ερευνητές τους
καλούν έξι ή οκτώ φορές τη μέρα, σε τυχαίες στιγμές, για μία εβδομάδα. Oταν οι
συμμετέχοντες ακούν το μπίπερ, σημειώνουν σε μία κάρτα με συγκεκριμένη φόρμα τι
κάνουν εκείνη τη στιγμή και πώς ακριβώς νιώθουν.
Xαλαρωμένοι και παθητικοί
Oταν οι άνθρωποι παρακολουθούν τηλεόραση δηλώνουν ότι αισθάνονται χαλαρωμένοι
και παθητικοί. Το εγκεφαλογράφημα, παρόμοια, δείχνει χαμηλότερη δραστηριότητα
του εγκεφάλου όταν βλέπει κανείς τηλεόραση απ’ ό,τι όταν διαβάζει, για
παράδειγμα. Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι ότι ενώ η αίσθηση της χαλάρωσης
τελειώνει όταν σταματά η τηλεθέαση, η παθητικότητα και η χαμηλή πνευματική
διέγερση συνεχίζονται! Αρκετά άτομα που συμμετείχαν στο πείραμα δήλωσαν ότι
κλείνοντας την τηλεόραση ένιωθαν σαν αυτή να τους είχε κλέψει την ενέργεια.
Υποστήριξαν, επίσης, ότι τους ήταν πολύ πιο δύσκολο να συγκεντρωθούν. Eνώ το
διάβασμα, τα σπορ και τα διάφορα χόμπι βελτιώνουν τη διάθεση, η τηλεόραση δρα
μάλλον αρνητικά.
Αμέσως μόλις ανοίξει κάποιος την τηλεόραση νιώθει χαλαρωμένος. Επειδή όμως
αυτή η αίσθηση κρατάει όσο διάστημα παρακολουθεί την οθόνη και χάνεται αμέσως
μετά, πολλοί συνδέουν τη χαλάρωση με την τηλεθέαση. Ο εθισμός στα ναρκωτικά
λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Eνα ηρεμιστικό, του οποίου η επίδραση χάνεται
γρήγορα, γεννάει μεγαλύτερη εξάρτηση από ένα άλλο που αποβάλλεται από το σώμα
αργά αργά. Με τον ίδιο τρόπο οι τηλεθεατές μαθαίνουν ότι θα αισθανθούν λιγότερο
χαλαροί εάν σταματήσουν να βλέπουν τηλεόραση. Η τηλεθέαση προκαλεί νέα
τηλεθέαση.
Πολλοί δυσανασχετούν
Kαι πού είναι το πρόβλημα, ρωτάνε ορισμένοι σχολιαστές; Oι άνθρωποι θέλουν να
βλέπουν τηλεόραση και απλά πραγματοποιούν τις επιθυμίες τους. Αλλά, εάν τα
πράγματα ήταν τόσο απλά, γιατί είναι τόσο πολλοί εκείνοι που δυσανασχετούν με το
πόση τηλεόραση βλέπουν; Σε δύο μεγάλες έρευνες του Ινστιτούτου Γκάλοπ, το 1992
και το 1999, το 40% των ενηλίκων και το 70% των εφήβων απαντούν ότι περνούν
υπερβολικά πολύ χρόνο στην τηλεόραση. Σε άλλες έρευνες, ένα 10% των ενηλίκων
αυτοχαρακτηρίζονται εξαρτημένοι από την τηλεόραση.
H ειρωνεία είναι ότι εκείνοι που βλέπουν περισσότερο τηλεόραση είναι συνήθως
και οι λιγότερο ικανοποιημένοι. Στην προαναφερθείσα έρευνα, άτομα που
παρακολουθούσαν τηλεόραση τέσσερις ώρες την ημέρα κατά μέσο όρο ήταν λιγότερο
ικανοποιημένοι από όσους έβλεπαν δύο ώρες. Συχνά υπάρχει και ένα συναίσθημα
ενοχής, για το ότι δεν κάνουν κάτι πιο παραγωγικό.
«Aντίδραση προσανατολισμού»
Αλλά γιατί η τηλεόραση μας κατακτά; Σύμφωνα με τους αρθρογράφους η έλξη
φαίνεται να προέρχεται από τη βιολογική «αντίδραση προσανατολισμού», που
πρωτοπεριγράφηκε από τον Ιβάν Παβλόφ το 1927. Πρόκειται για την ενστικτώδη
αντίδραση σε κάθε ξαφνικό ερέθισμα. Αποτελεί μια κληρονομιά της εξελικτικής
πορείας του ανθρώπου, μια ευαισθησία σε απότομες κινήσεις ή αρπακτικές απειλές.
Τυπικές εκδηλώσεις της είναι η διαστολή των αιμοφόρων αγγείων του εγκεφάλου, η
επιβράδυνση του παλμού της καρδιάς και το σφίξιμο των αιμο-αγγείων των μυών.
Συνολικά, ο εγκέφαλος υπερδραστηριοποιείται, έτσι ώστε να συγκεντρώσει και να
επεξεργαστεί στοιχεία της νέας κατάστασης, ενώ το υπόλοιπο σώμα ηρεμεί.
Oι απόψεις αυτές γενικεύουν μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ του
1986, που μελετούσε την επίδραση των ειδικών τεχνικών του μοντάζ της τηλεόρασης
(κοψίματα, ζουμ, ξαφνικοί ήχοι, αλλαγές οπτικών γωνιών κ.λπ.) στην αντίδραση
προσανατολισμού. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό, αφού φάνηκε ότι αυτά τα τρικ
επιδρούν στην ενεργοποίηση των εγκεφαλικών κυμάτων. «Είναι η μορφή και όχι το
περιεχόμενο που κάνει την τηλεόραση μοναδική», υπογράμμισαν οι
ερευνητές.
Mπορεί να γίνει επικίνδυνη
Aλλά από τότε οι επιστήμονες έχουν προχωρήσει. Μία έρευνα του Πανεπιστημίου
της Ιντιάνα έδειξε ότι αμέσως έπειτα από ένα ερέθισμα προσανατολισμού ο
καρδιακός ρυθμός ανεβαίνει για τέσσερα με έξι δευτερόλεπτα, ενώ διαρκείς
επεμβάσεις με μουσική και αλλαγές στο μοντάζ μπορεί να μονιμοποιήσουν τις
καταστάσεις. Παρόμοιες είναι οι επιδράσεις και των βίντεο-γκέιμς. Το 1997, 700
παιδιά στην Ιαπωνία οδηγήθηκαν ταυτόχρονα στο νοσοκομείο, υποφέροντας από
«επιληπτική κρίση η οποία προκλήθηκε από οπτικά φαινόμενα». Aιτία ήταν μία
εκπομπή Πόκεμον που παρακολουθούσαν στην τηλεόραση. Kάτω από ορισμένες συνθήκες
λοιπόν η υπερβολική τελεθέαση μπορεί να γίνει και άμεσα επικίνδυνη.
Αν και πολλά από τα προβλήματα που προκαλεί η υπερβολική τηλεθέαση μοιάζουν
με αυτά της εξάρτησης, πολλοί επιστήμονες δεν δέχονται τον όρο. Ο Ρόμπερτ Ντ.
Μακιλγουέρθ, από το Πανεπιστήμιο της Μανιτόμπα, υποστηρίζει ότι «απέχει ακόμα
από το να χαρακτηριστεί κλινική περίπτωση σημαντικής βλάβης». Αλλά άσχετα από το
εάν οι επιστήμονες θα κατατάξουν ή όχι κάποιους στην κατηγορία των
τηλε-εθισμένων, το σίγουρο είναι ότι εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να
ελέγξουν το πόση ώρα περνούν μπροστά στο χαζοκούτι.
Ποια συμπτώματα παρουσιάζουν οι τηλε-εξαρτημένοι
Ποιες είναι οι επιδράσεις στη συμπεριφορά όσων βλέπουν πολλή τηλεόραση; Ο
Ρόμπερτ Ντ. Μακιλγουέρθ μελέτησε όσους δηλώνουν σε έρευνες ότι αισθάνονται
εθισμένοι από την τηλεόραση. Σύμφωνα με τα συμπεράσματά του οι τηλε-εξαρτημένοι
βαριούνται πιο εύκολα, δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν, συμμετέχουν πολύ λιγότερο
σε κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες, ενώ είναι παχύτεροι από όσους
βλέπουν λιγότερο τηλεόραση. Πολλοί από αυτούς δήλωσαν ότι ανοίγουν την τηλεόραση
όταν θέλουν να αποφύγουν δυσάρεστες σκέψεις.
Εδώ προκύπτει το γνωστό δίλημμα: «Κολλάνε» οι άνθρωποι στην TV επειδή
βαριούνται και νιώθουν μοναξιά ή αρχίζουν να βαριούνται και να αισθάνονται μόνοι
επειδή βλέπουν υπερβολικά πολλή τηλεόραση; Eίναι φανερό ότι οι αιτίες της
τηλε-μανίας πρέπει να αναζητηθούν στην πραγματική ζωή. Aλλά από κει και πέρα το
ίδιο το αποτέλεσμα μετατρέπεται σε αιτία. Πριν από 25 χρόνια ένας μελετητής από
το Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας μελέτησε τις συνέπειες της εισόδου της
TV σε μια ορεινή κοινότητα στην οποία δεν υπήρχε μέχρι τότε μικρή οθόνη. H
δημιουργικότητα και η ικανότητα των ανθρώπων να αντιμετωπίζουν προβλήματα
έπεσε.
Για πολλούς, οι πιο εμφανείς ομοιότητες μεταξύ εθισμού στην τηλεόραση και
εξάρτησης από τα ναρκωτικά παρουσιάζονται σε όσους μειώσουν την τηλεθέαση. Πριν
από σαράντα χρόνια, μελετήθηκαν στο Σικάγο οικογένειες των οποίων οι συσκευές
χάλασαν. Τότε δεν υπήρχε παρά μόνο μία τηλεόραση σε κάθε σπίτι, έτσι η επαφή με
τον μαγικό κόσμο της TV διακοπτόταν. «Η οικογένεια γυρνούσε γύρω γύρω, όπως μία
κότα χωρίς κεφάλι. Συχνά ούρλιαζαν ο ένας στον άλλο, ενώ δεν μπορούσαν να κάνουν
τίποτα άλλο, ούτε καν να παίξουν. Hταν τρομερό. Η τηλεόραση ήταν κομμάτι του
εαυτού τους»! Hδη πριν από σαράντα χρόνια... Παρόμοια συμπτώματα παρουσιάστηκαν
σε οικογένειες (όχι σε όλες) που δέχτηκαν να μπουν σε κάποιο πρόγραμμα διαβίωσης
χωρίς τηλεόραση. Aν και η διάρκεια δεν ήταν μεγάλη, ένας μήνας ή μία εβδομάδα,
μερικοί δεν άντεξαν και διέκοψαν το πρόγραμμα, χάνοντας και τη σχετική
αμοιβή.
Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος να απεξαρτηθεί από την
υπερβολική κατανάλωση τηλεοπτικού θεάματος. «Συνήθως οι πρώτες μέρες, η πρώτη
εβδομάδα, είναι δύσκολες. Μετά αναπτύσσονται άλλου τύπου δραστηριότητες»,
υποστηρίζει ο Τσαρλς Γουίνικ, του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.
|
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου